सर्वात्मना ब्रह्मकुलं निषेव्यताम्

विदितमेवेदं यत् भगवन्माययोरुगुणनिबन्धनेस्मिन् सांसारिके पथि अतिश्रमेण चरन्तः नष्टस्मृतयः आत्मोद्धारोपायमजानन्तः परिखिन्ना वयं न कथञ्चिदपि महादुःखाकूपारस्यास्य पारं गन्तुं प्रभवाम, न कयापि युक्त्या मायामोहात् स्वात्मानं उद्धराम महदनुग्रहमन्तरेण । भगवद्धर्मपरैः विनीतैरस्माभिः यत्सेवयाशेषगुहाश्रयः स्वराड् विप्रप्रियः ईश्वरः कामं तुष्यति तादृशब्रह्मकुलं सर्वदा निषेव्यताम् ।
अत उक्तं भागवते -
यत्सेवयाशेषगुहाश्रयः स्वराड्विप्रप्रियस्तुष्यति काममीश्वरः ।
तदेव तद्धर्मपरैर्विनीतैः सर्वात्मना ब्रह्मकुलं निषेव्यताम् ।।

हृदिस्थं कुरु केशवम्

अहो बतास्मिन् घोरातिघोरदुःखपरिप्लुते कलौ युगे परिखिन्नानां संसाराकूपारपारं जिगमिषतां मन्दानां मन्दभाग्यानां मन्दमतीनां ह्युपद्रुतानां, अनृत-तन्द्रा-निद्रा-हिंसा-विषाद-शोक-मोह-भय-दैन्यादीनां चिरन्तनावसभुवां म्रियमाणानां को वा उद्धरणोपायः इति विमृशतामस्मादृशानां ऊषरेऽमृतबिन्दुरिव शुकमखविगलिता भागवतामृतरसधारा निखिलकलिकृतकल्मषप्रक्षालनाय, विद्या-तपः-प्राणनिरोध-मैत्री-तीर्थ-अभिषेक-व्रत-दान-जाप्यैरलभमानात्यन्तशुद्धिसम्पादनाय, हृदयग्रन्थिविभेधनाय आत्यन्तिकोपशमाय हृदयकमले परमेश्वराभिध्यानमेवालं नान्यदित्युद्धोषयन्ती वर्वर्ति ।
तदुक्तं -
तस्मात् सर्वात्मना राजन् हृदिस्थं कुरु केशवम् ।
म्रियमाणो ह्यवहितस्ततो यासि परां गतिम् ।। भा 12.3.49 इति ।

दोषनिधेः कलेरयमेक एव महान् गुणः यत् कीर्तनादेव कृष्णस्य मुक्तसङ्गः परं व्रजेत् । कृते विष्णुं ध्यायतो यत् फलं, त्रेतायां मखैः यजतो यत् फलं, द्वापरे परिचर्यायां कृतायां यत् फलं तत्कलौ हरिकीर्तनादेव लभ्यते । चित्तस्थो हि भगवान् पुरुषोत्तमः द्रव्यदेशात्मसम्भवान् पुंसां निखिलान् कलिकृतान् दोषान् हरति ।

तस्मात् त्वमपि जगतां परमं गुरुं, त्रिलोकनाथनाथं, भगवन्तमच्युतं पाखण्डविभिन्नचेतः सन् यज । हृदिस्थं कुरु केशवम् । जहि शोकम् । भज शम् ।।

अप्राप्रत्यागिनो प्राप्तनिष्ठाहीनो हि दोषवान्

अन्धं तमः प्रविशन्ति ये अविद्यामुपासते ।
ततो भूय इव ते तमो य उ विद्यायां रताः ।।

इति उपनिषत्सु अविद्योपासकानां तमः प्राप्तिः प्रतिपाद्यते । परं यथार्थज्ञानस्योपासकाः अधिकपापिनः भवन्तीति तेषामधिकतमः प्राप्तिः विहिता । अहो अस्मच्छास्त्रस्य विचित्रवैखरी । किं यथार्थोपासनं दोषाय भवति? किं अयथार्थोपासनमेव यथार्थोपासनापेक्षया श्रेष्ठं इति जिज्ञासूनां चेतसि चकास्ति ।
तत्र श्रीमध्वमुनिः शङ्कायाः अस्याः विच्छेदं इत्थं चकार । तदित्थं -

अप्राप्तत्यागिनो हि प्राप्तनिष्ठाहीनो हि अधिकदोषभाक् भवति । किमर्थं इति चेत् -

सम्यगाचार्यवचनमवज्ञाय विरोधिनिनि ।
सत्वबुद्धिं यतः कुर्युस्ततस्ते अधिकपापिनः ।।

गुरूपदेशेन यथार्थज्ञानं प्राप्यापि यतः ते गुरुं अवज्ञाय तद्विरोधिनि अयथार्थज्ञाने सत्वबुद्धिं कुर्वन्ति अतः ते अधिकपापिनः एव भवन्ति ।
अतः यावच्छक्ति अयथार्थज्ञानस्य निन्दा कार्या विद्वद्भिः ।।

शरवत्तन्मयो भवेत्

मनुष्यः यावत्तन्मयो न भवति तावत् स्वलक्ष्यं अधिगन्तुं नैव प्रभवति । सा धनुर्विद्या वा भवेत् ब्रह्मविद्या वा अपरा काचिल्लौकिकविद्या वा भवेत् । श्रद्धया एकाग्रचित्तेन विहितः प्रयत्नः फलवान् भविष्यति । यावत् स्वलक्ष्यस्य दुरधिगमता तावत् तन्मयता अपि अधिकतरा भवेदेव ।

तच्च यदि लक्ष्यं परब्रह्मैव भवेत् तर्हि कीदृशी तन्मयता भवेत्? कथं वा परब्रह्माख्यं लक्ष्यं विध्यात् ?

चतुर्दशविद्यासु मूर्धन्यस्थानालङ्कृता परविद्या इति विद्यासिंहासनाधिष्ठिता या ब्रह्मविद्या तस्याः उपदेशः इत्थमस्ति -

धनुर्गृहीत्वौपनिषदं महास्त्रं
शरं ह्युपासानिशितं सन्दधीत ।
आयम्य तद्भावगतेन चेतसा
लक्ष्यं तदेवाक्षतं सोम्य विद्धि ।।

यथा लक्ष्यं वस्तु धानुष्का धनुर्गृहीत्वा शरेण विध्यन्ति तथा मुमुक्षुरधिकारी उपनिषदर्थभूतप्रणवार्थपर्यालोचनया मनसा ब्रह्म सावधानं जानीयात् इति ।

तत्र किं वा धनुः कश्च शरः इत्याकाङ्क्षायामाह स्वयं वेदपुरुषः

प्रणवो धनुः शरो ह्यात्मा ब्रह्मतल्लक्ष्यमुच्यते ।
अप्रमत्तेन वेद्धव्यं शरवत्तन्मयो भवेत् ।।

यथा शरो लक्ष्ये संल्लग्नो भवति एवं जीवोपि तन्मयः प्रणवप्रतिपाद्ये ब्रह्मण्येव संल्लग्नचित्तो भवेदिति ।।

गृहेष्वतिथिवद्वसेत्

गीता नाम श्रीकृष्णेनार्जुनं प्रति उपदिष्टा गीता एवेति नो चेतसि चकास्ति । परं श्रीमद्भागवते श्रीकृष्णेनोद्धवं प्रति अन्या गीता उपदिष्टा या उद्धवगीता इति नाम्ना प्रसिद्धिं गता । तत्रोद्धवेन प्रार्थितः श्रीकृष्णः ब्राह्मणादि-गृहस्थादि-वर्णाश्रमधर्मान् वदन् गृहस्थं एवं अवबोधयति -

पुत्रदाराप्तबन्धूनां सङ्गमः पान्थसङ्गमः ।
अनुदेहं भवन्त्येते स्वप्नो निद्रानुगो यथा ।।

यथा स्वप्नः निद्रानुगो भवत्येवेति न तत्प्राप्त्यर्थं कश्चित् बुद्धिमान् यतते एवं स्वयत्नाभावेपि पुत्रदारादिप्राप्तेर्न तदुद्देशेन यजेत इति । यदृच्छया प्राप्तगृहातिस्तु अतिथिः यथा अनासक्तो वसति तद्वदनासक्त एव वसेत् । तदुक्तं -

इत्थं परिमृशन् युक्तो गृहेष्वतिथिवद्वसेत् । इति ।।

ओंकारः पञ्चप्रयोजनः

सुविदितमेवैतत् यत् सूत्रादौ ओंकारः सर्वैः सूत्रकारैः नियमेन आदौ प्रयुक्त इति । तत्र किं कारणम् । किं वा ओंकारस्य प्रयोजनमिति किञ्चित् जानीमः ।

मङ्गलास्रवणे युक्तिविशेषद्योतनं तथा ।
मीमांसानुग्राह्यमानकीर्तनं पूर्वतन्त्रतः ।
अगतार्थतासूचनं चेत्येवं पञ्चप्रयोजनः ।
सूत्रप्राथमिकोंकारः श्रुतिसिद्धोवधारितः ।।

तत्र तावत् ब्रह्मसूत्राणामादौ प्रयुक्तस्य ओंकारस्य विद्यन्ते पञ्चप्रयोजनानि । तानि च यथा -
1. मङ्गलार्थः
ओंकारश्चाथ शब्दश्च द्वावेतौ ब्रह्मणः पुरा । कण्ठं भित्वा विनिर्यातौ तस्मान्माङ्गलिकावुभौ । इति वचनबलेन ओंकारस्य माङ्गलिकत्वं प्रथमप्रयोजनमिति विज्ञायते ।
2. स्रवणाभावार्थः
स्रवत्यनोंकृतं ब्रह्म परस्ताच्च विशीर्यते - इति प्रमाणानुसारेण ब्रह्मविद्यायाः आदौ ओंकारानुच्चरणे पुण्यह्रासो भविष्यति । परस्ताच्चानुच्चरणे प्राप्तपुण्यं नश्यति इति कारणतः भवति पुण्यस्रवणाभावः ओंकारस्य द्वितीयं प्रयोजनम् ।
3. विषयत्वोपपादक-गुणपूर्णत्वयुक्तिसूचनार्थः
ओंकारस्तावत् गुणपूर्णत्ववाचकः । जीवस्य स्वप्राकशतया नित्यसिद्धत्वेपि गुणपूर्णस्य ब्रह्मणः असिद्धत्वात् भवति गुणपूर्णं ब्रह्म शास्त्र विषयः इति विषयत्वोपपादक-गुणपूर्णत्वयुक्तिसूचनार्थं ओंकारः सूत्रे प्रयुक्तः इति भवतीदं तृतीयं प्रयोजनम् ।
4. मीमांसानुग्राह्य-मानसूचनार्थः
मीमांसा नाम प्रमाणानुग्राहकं शास्त्रम् । इदं च अनुग्राह्यं प्रमाणं किञ्चिदपेक्षते । केचन मीमांसानुग्राह्यप्रमाणस्यैवाभावात् न कर्तव्यैव मीमासेत्याक्षिपन्ति । परं अस्ति तादृशमनुग्राह्यं प्रमाणं यद्मीमांसया अनुगृह्येत इति सूचनाय सूत्रादौ ओंकारः सूत्रकारैः प्रयुक्तः । यतो हि व्याहृतिः ओंकारस्य व्याख्यानरूपा । तस्याश्च व्याख्यानरूपा गायत्री । गायत्र्याः व्याख्यानं पुरुषसूक्तम् । पुरुषसूक्तस्य व्यख्यानं सर्वो वेदः । इत्थं च ओंकारप्रयोगेण तद्व्याख्यानभूतवेद एव मीमांसानुग्राह्यप्रमाणमिति विज्ञाते ।
5. पूर्वतन्त्रतः अगतार्थतासूचनार्थः
नन्वस्ति तावत् वेदविचारपरं पूर्वमीमांसाशास्त्रम् । किं पुनः वेदविचाराय शास्त्रान्तररचनप्रयासेन इति केचिच्छङ्कन्ते । तच्छङ्काव्युदासाय सूत्रकारेण ओंकारः प्रयुक्तः । पूर्वमीमांसया अपरममुख्यार्थवेदैकदेशभूतधर्मो विचार्यते । ब्रह्ममीमांसया तु समग्रस्यापि वेदस्य मुख्यार्थो निर्णीयते इत्यस्ति तस्याः अपूर्वतेत्यनेन गतार्थताशङ्का निरस्ता भवतीति भवतीदं चरमप्रयोजनं ओंकारस्य इति ।

देवाः कथं रक्षन्ति?

देवाः विष्णुभक्तान् सदा रक्षितुमिच्छन्ति । किन्तु कश्चित् पशुपालः यथा पशून् यष्टिमादाय रक्षति तथा न रक्षन्ति । अपि तु यं रक्षितुमिच्छन्ति तं बुध्या संयोजयन्ति । यथेक्तं -

न देवा यष्टिमादाय रक्षन्ति पशुपालवत् ।
यं हि रक्षितुमिच्छन्ति बुध्या संयोजयन्ति तम् ।।